چالش بهره وری در صنعت گوسفندداری ایران، دلایل و راهکارها
سال هاست بحث اندک بودن بهره وری پرورش گوسفند در ایران داغ است و افراد زیادی به بیان دلایل آن از نظر خود پرداخته اند. غالب این افراد پرزایش نبودن نژادهای ایرانی را علت العلل این مسئله دانسته و وارد کردن نژادهای دوقلوزای خارجی را پیشنهاد می کنند، غافل از اینکه این چالش زوایای مغفول زیادی داشته و چاره کار به این راحتی در دسترس نبوده و نیست.
کشور ایران در نیم قرن اخیر با داشتن جمعیت گوسفندی بین ۴۰ تا ۶۰ میلیون راس همواره بین ۵ کشور اول دنیا از این حیث بوده است. با این وجود و با اینکه اصلی ترین هدف پرورش گوسفند در ایران تولید گوشت است، در سال ۱۳۹۹ طبق گزارش مرکز آمار ایران تنها حدود ۲۰۰ هزار تن گوشت گوسفند تولید شده که تکافوی مصرف داخل را نداده و واردات گوشت قرمز گوسفندی به ناچار انجام شده است.
این در حالیست که نیوزلند با ۲۶ میلیون راس گوسفند سالانه ۵۰۰ هزار تن، استرالیا با ۶۳ میلیون راس ۶۵۰ هزار تن و بریتانیا با ۳۳ میلیون راس حدود ۳۰۰ هزار تن گوشت گوسفند تولید و صادر می کنند. این اعداد و ارقام به روشنی نشان دهنده فاصله زیاد بهره وری در ایران و سایر کشورهای مطرح در صنعت گوسفندداری جهان است.
اما آیا واقعا علت اصلی این تفاوت در بهره وری، دوقلوزایی پایین نژادهای ایرانی است؟ با نگاهی به آمار می توان فهمید که هر چند نرخ بره زایی در ایران (حدود ۸۰%) از استرالیا (۹۲%) و نیوزلند (۱۲۷%) کمتر است اما این اختلاف در حدی نیست که توجیه کننده تفاوت فاحش بازدهی گله ها در ایران و آن کشورها باشد. لذا، به نظر می رسد باید در جای دیگری به دنبال زمینه های چالش بهره وری پایین پرورش گوسفند در ایران بگردیم.
با مروری بر مقالات و تحلیل های کارشناسان و صاحب نظران حوزه بهداشت و پرورش گوسفند و نیز تجربه های شخصی نگارنده، اصلی ترین عوامل زمینه ساز این نرخ بهره وری پایین، ۱) کوچک بودن اندازه گله، ۲) نرخ بره زایی کم و ۳) تلفات زیاد بره از زمان تولد تا شیرگیری می باشد. در ادامه این عوامل و راهکارهای مقابله با آنها به اختصار توضیح داده خواهد شد.
کوچک بودن اندازه گله
کند و کاو در گزارش های مرکز آمار ایران از جمله چکیده نتایج آمارگیری از دامداری های کشور سال ۱۳۹۹، نتایج جالب توجهی را آشکار می نماید. طبق این گزارش تعداد کل بهره برداری های دارای گوسفند در این سال ۸۱۴.۹۰۲ با موجودی ۴۶.۵۸۷.۰۱۰ راس گوسفند بوده است.
با در نظر گرفتن این دو عدد، میانگین تعداد گوسفند موجود در هر بهره برداری (اندازه گله) ۵۷ راس به دست می آید. این عدد برای استرالیا ۲۸۵۷ راس، نیوزلند ۱۴۰۰ راس و بریتانیا ۴۶۰ راس می باشد. اولین و ساده ترین برداشت از این ارقام این است که گوسفندداری ایران از صرفه مقیاس (Economy of scale) کاملا بی بهره است. این موضوع باعث می شود که هرگونه سرمایه گذاری و هزینه کرد در راستای بهبود عملکرد گله، توجیه اقتصادی کافی نداشته باشد.
متاسفانه این نکته تا کنون از دید اکثر کارشناسان و تصمیم گیران این صنعت دور بوده و همین امر موجب گشته غالب طرح ها و برنامه های از بالا به پایین جهت افزایش بازدهی پرورش گوسفند در ایران با شکست مواجه شود. از دیدگاه نگارنده، کوچک بودن اندازه گله، اصلی ترین و بزرگترین مانع بهبود بهره وری و سودآوری گوسفندداری در کشور است و تا زمانی که چاره ای اساسی برای آن اندیشیده نشود، هر اقدام دیگری در این راستا بیهوده و محکوم به شکست است.
ارائه راهکار برای این مشکل پیچیدگی های خاص خود را دارد و بایستی پیش زمینه های اجتماعی، سیاسی، امنیتی و محیط زیستی آن را در نظر گرفت. آنچه مبرهن است اینست که بایستی با استفاده از نظرات اهل فن و به کارگیری روش های سلبی و ایجابی که توجیه منطقی و اقتصادی داشته باشد، میانگین اندازه گله ها به حداقل ۵۰۰ راس رسانده شود.
نرخ بره زایی پایین
میزان بره زایی (Lambing Rate) ملموس ترین عامل تاثیرگذار بر بهره وری گله گوسفند است. این نرخ که با تقسیم تعداد بره به دنیا آمده (در یک دوره زایش) بر کل میش های در معرض قوچ در یک گله محاسبه می شود، به فاکتورهای متعددی بستگی دارد. مهمترین این فاکتورها شامل میزان دوقلوزایی نژاد، توان تولید مثلی قوچ و نسبت قوچ به میش مناسب، تغذیه کارآمد قوچ و میش (بالغ و بره) در دوران رشد و پیش و پس از آبستنی و نیز میزان سقط جنین می باشد.
اگرچه برای افزایش نرخ بره زایی غالبا بر سریع ترین و دم دستی ترین راه یعنی افزایش دوقلوزایی نژادها از طریق آمیخته گری و استفاده از نژادهای چندقلوزا تاکید می گردد، باید توجه داشت که دوقلوزایی بالا، در هر شرایط و در هر گله ای مناسب و مطلوب نیست. بسیاری از مناطق ایران از لحاظ مراتع و منابع غذایی فقیر بوده و گوسفندان بومی آن مناطق توان شیردهی و پرورش بیش از یک بره را ندارند.
ضمن اینکه دوقلوزایی بالا و تولد تعداد زیادی بره در یک دوره زایش، نیاز به تغذیه کمکی (غالبا محصولات آب بر مثل یونجه و غلات)، مدیریت و رسیدگی زیادی دارد که از توان بسیاری از دامداران و چوپانان بویژه در گله های کوچ رو و مناطق کوهستانی خارج است. بدیهی است تحمیل دوقلوزایی بالا به چنین گله هایی بیشتر موجب بالارفتن تلفات بره ها و سرخوردگی دامدار شده و در عمل نتیجه محسوسی در بهبود عملکرد گله نخواهد داشت.
در عوض، چنانچه در گله های بومی افزایش نرخ گیرایی لقاح (Conception rate) و کنترل سقط جنین هدف اصلی قرار گیرد، می توان به نتایج میدانی بسیار بهتری دست یافت. این مهم از طریق ارزیابی تخصصی توان تولید مثلی قوچ های گله، مدیریت تغذیه قوچ و میش، مدیریت تولید مثلی میش، به کارگیری راهبرد حذف دام های پیر و کم بازده، تهیه نقشه کشوری عوامل شایع سقط جنین و تدوین برنامه کنترل متناسب با آن در هر منطقه و از همه مهمتر آموزش دامداران و چوپانان درباره موارد بالا قابل دستیابی خواهد بود.
تلفات زیاد بره
در صنعت گوسفندداری ایران، بره اصلی ترین و مهمترین محصول گله است و از دست رفتن آن به معنای ضایع شدن زحمات دامدار، بیت المال و نیز منابع ملی است. میزان تلفات قابل قبول بره (از تولد تا شیرگیری) در گله های گوسفند حداکثر ۱۰ درصد است. این در حالیست که در بسیاری موارد بویژه با شیوع برخی بیماری ها مانند تب برفکی، تلفات در گله های ایران به ۳۰ درصد هم می رسد.
این میزان از تلفات ناشی از عوامل متعددی است که مهمترین آنها عبارتند: از عدم آگاهی دامداران و چوپانان از اقدامات پیشگیرانه و کنترلی، کمبود دسترسی به خدمات با کیفیت دامپزشکی و نبود یا کمبود واکسن های مناسب علیه بیماری های شایع بره ها.
از بین سه عامل اصلی زمینه ساز چالش بهره وری گوسفندداری در ایران که ذکر شد، کنترل تلفات بره ساده ترین، سریعترین و در دسترس ترین راه است. از موثرترین راهکارها برای حل این مشکل می توان به گسترش برنامه های آموزشی و ترویجی برای دامداران و چوپانان از طریق راه اندازی طرح سرباز دامپزشک و احیای سازمان ترویج وزارت جهاد کشاورزی، به کارگیری مزایای تشویقی برای افزایش نفوذ خدمات دامپزشکی به اقصی نقاط کشور، ارتقا کیفیت آموزش دامپزشکی در حوزه طب دام سبک و نیز تولید و تامین واکسن های موثر علیه اصلی ترین عوامل عفونی تلفات بره از جمله پاستورلوز و بیماری های کلستریدیایی اشاره کرد.
در پایان، با توجه به آنچه در این نوشتار به اختصار مورد بحث قرار گرفت، به نظر می رسد اگر خواهان بهره وری بالاتر در گوسفندداری ایران و رساندن این صنعت به جایگاه شایسته خود در تامین امنیت غذایی و اشتغالزایی و ارز آوری هستیم، پیش از هر چیز بایستی با افزایش میانگین اندازه گله به مزیت صرفه مقیاس دست پیدا کنیم، سپس با استفاده از راه حل های پیشنهاد شده به مقابله با نرخ بره زایی پایین و تلفات زیاد بره بپردازیم. این مسیر هرگز مسیر آسان و زود بازدهی نیست اما نتیجه آن حتما پایدار و شیرین و به خیر و صلاح کشور عزیزمان ایران خواهد بود، ان شاء الله.
